[singlepic id=707 w=280 h=260 float=left]
Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu zaprasza na wystawę “JÓZEFA CZAPSKIEGO ŻYCIE WŚRÓD KSIĄŻEK“. Wernisaż: 25 października 2017 r. o godz. 18.00 uzupełnią wykłady o przyjaciołach Malarza, przygotowane przez: Joannę Krasnodębską (opowie o przyjaźni Czapskiego z Hilarym Krzysztofiakiem), Katarzynę Moskałę (opowie o fascynacji Czapskiego twórczością Konstantego Brandla) i Mirosława A. Supruniuka (opowie o pewnym spotkaniu Malarza z Konstantym I. Gałczyńskim).
Wystawa czynna: od 26 października 2017 r. do 28 stycznia 2018 r.
Autorzy wystawy: Katarzyna Moskała, Joanna Krasnodębska, Sylwia Ordon, Maria Pieńkos, Mirosław A. Supruniuk
Organizator: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Towarzystwo Przyjaciół Archiwum Emigracji
Partner: Festiwal Józefa Czapskiego: Wystawa realizowana jest w ramach Festiwalu Józefa Czapskiego
Wiosną 1994 roku redaktor paryskiej „Kultury” Jerzy Giedroyc podarował toruńskiemu Archiwum Emigracji, ponad 1500 książek należących do zmarłego kilka miesięcy wcześniej Józefa Czapskiego. Tego samego roku zostały one przywiezione z Maisons-Laffitte do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Wartość i wyjątkowość księgozbioru, tak z racji właściciela, jak i ofiarodawcy, podnosiła rzadkość poszczególnych egzemplarzy oraz znajdujące się w książkach dedykacje, rysunki i rękopiśmienne marginalia. Są to w ogromnej większości książki autorów, których nazwiska obecne są na kartach dziennika lub we wspomnieniach malarza. Ponieważ przedwojenna biblioteka Czapskich, rękopisy, obrazy i setki rysunków spłonęły w Warszawie w latach II wojny, w latach wojny i po wojnie malarz starał się, na ile to było możliwe, odtworzyć księgozbiór, szukając książek w antykwariatach i księgarniach polskich w Paryżu i Londynie. Z lat wojny pochodzi rosyjskojęzyczny tom Balzak ob iskusstve (1941) kupiony przez Czapskiego w Moskwie w 1942 roku. Krótko, w latach 1940., Czapski mieszkał w Hôtel Lambert na wyspie Św. Ludwika w Paryżu. Tam też odwiedzali go przybywający do Paryża znajomi i przyjaciele. W księgozbiorze znajduje się książka podarowana pisarzowi przez Konstantego I. Gałczyńskiego, wzbogacona rękopisem dwóch emigracyjnych wierszy, oraz wpisem: „Od windziarza Ildefonsa” i datacją: „Hotel Lambert, 24 Decembra 1945”. Można, jak się wydaje, napisać, że książki Czapskiego są świadectwem jego podróży, fascynacji tematem lub świadectwem szerokich znajomości. Czapski wiele podróżował, prócz częstych rozjazdów europejskich, odwiedził dwukrotnie Stany Zjednoczone, był w Kanadzie, Afryce, Brazylii, Argentynie, Wenezueli i Urugwaju. Interesował się niemal wszystkim, od malarstwa, literatury i filozofii począwszy, po muzykę, historię, architekturę czy taniec. Największą część księgozbioru stanowią książki o sztuce. Wśród nich niezwykle rzadkie i cenne polonika: album M. Szyszko-Bohusza z dedykacją dla Józefa i Marii Czapskich, album prac malarskich Zdzisława Ruszkowskiego, pokreślony niezliczonymi uwagami na marginesach kolorowych stron, a także katalogi wystaw Czapskiego w paryskich galeriach. Szukanie śladów Polski i Polaków w świecie zajmowało malarza szczególnie. Najdrobniejszy nawet odruch sympatii wobec Polski na kartach książki napisanej przez obcego pisarza, odnajdywał drogę do jego dziennika. Bardzo dużo jest książek francuskich poświęconych historii malarstwa; rysunki i uwagi na marginesach konkretnych obrazów określają emocjonalny stosunek Czapskiego do oglądanych płócien. Uczestnicząc w wystawach przyjaciół komentował oglądane obrazy w katalogach. W folderze wystawy malarskiej Skarby z Muzeum w Caen w Galerie Charpenter obok reprodukcji obrazu Tintoretta Czapski napisał „Wspaniałe”. Podobne uwagi odnajdujemy w albumie Pierre’a Bonnarda z wystawy w 1967 r.: na stronie 118 – „wspaniałe oranże i cytryny”.
Część druga księgozbioru, równie wielka, to literatura piękna, krytyka literacka, książki filozoficzne i religijne oraz pamiętniki i dzienniki. Wśród poloników na wyróżnienie zasługują książki i artykuły S. Vincenza, S. Mrożka, Z. Romanowiczowej, S. Cata-Mackiewicza, A. Panufnika, M. Białoszewskiego, niezwykle rzadkie wydanie powielaczowe francuskiego przekładu Balladyny J. Słowackiego, tom wierszy R. Krynickiego Organizm zbiorowy (1975), w którym autor uzupełnił ręcznie fragmenty usunięte przez cenzurę, książki darowane przez Miłosza, rzymskie wydanie Pana Tadeusza z 1945 roku oraz wiele innych. Czapski posiadał również kilka cennych antologii literatury polskiej, w tym opracowania M. Grydzewskiego i Anthologie de la poésie polonaise Jeleńskiego. Książki literackie polskie są w dużej części przypadkowe, pomijając wydawnictwa Instytutu Literackiego, są to głównie dary autorskie, zaopatrzone w dedykację lub zapisany ręką Czapskiego na karcie tytułowej adres darowizny. W kręgu pisarzy, których książki Czapski czytał, lub tylko kartkował, do późnej starości są m.in.: J. Stempowski, którego 2-tomowe krajowe wydanie pism Klimat życia, klimat literatury (1988) nosi wyraźne ślady lektury; S. Brzozowski – dwa tomy jego listów otrzymał Czapski od Giedroycia; Conrad – na okładce książki Michała Komara Piekło Conrada (1978) Czapski wypisał cytat z tekstu „trwać w pokorze wobec najdzikszych harców losu”, i Norwid.
Wiele jest książek francuskich: A. Saint-Exupéry, N. Sarraute, wszystko A. Camusa – jego niewielki List do przyjaciela Niemca z 1945 roku Czapski cenił bardzo wysoko, J. Giono, P. Emmanuel, J. Guitton, F. Mauriac, J. Chardonne, M. Yourcenar, Colette, A. Gide i przede wszystkim Marcel Proust. Ogromny krytycyzm wobec czytanych książek powodował, że na wielu z nich pojawiały się jednoznacznie negatywne oceny treści; na okładce Rue des Boutiques obscures Pietro Modiano, Czapski napisał „nie warte czytania, tak nikła, tak bezwartościowa, tak pisana dobrze o niczem, chyba żeby pokazać, że życie nie tylko nie ma sensu, ale nawet dożywotnej treści”. Niektóre z książek francuskich noszą dedykacje autorskie, na innych Czapski zapisał miejsce i datę zakupu lub osobę ofiarodawcy; na wielu są rysunki. Szczególnie ważnym jest cykl powieściowy Prousta A la recherche du temps perdu, którego komplet znajduje się w księgozbiorze oraz wszystkie książki François Mauriaca.
Szczególne wiele jest książek z literatury rosyjskiej. Wśród nich: wyróżnia się 19-tomowe emigracyjne wydanie Dostojewskiego Polnoje sobranie chudozestvennych proizvedenij (Paris 1934) mocno zaczytane i zniszczone, z wypisanymi na grzbietach tytułami, które ułatwiać miały orientację wśród najważniejszych książek w czasach gdy wzrok zaczął zawodzić. W bibliotece Czapskiego, znaleźć można też książki L. Tołstoja, A. Błoka, I. Turgieniewa, M. Cwietajewej, O. Mandelsztama, B. Pasternaka, E. Zamjatina i innych. Niezwykłe wrażenie, jakie wywarła na nim lektura książek Terca, widoczne jest na marginesach wydanego przez Instytut Literacki w 1965 roku niewielkiego tomu Myśli niespodziewane oraz w eseju Głosy z daleka.
Część trzecia biblioteki to historia i polityka. Lektury w tej części, w największym stopniu uwarunkowane były kolejami życia malarza. Najważniejszy fragment tej grupy książek stanowią prace o Katyniu i losach Polaków w łagrach sowieckich. Wśród nich, świadectwem szczególnym jest Grand Atlas Mondiale, w którym na mapie Związku Sowieckiego, na stronach 60-63, Czapski zaznaczył czarnym flamastrem znane sobie łagry oraz miejsca gdzie prowadził poszukiwania zaginionych oficerów polskich. W bibliotece znajdują się ponadto książki: J. K. Zawodnego, J. Mackiewicza, A. Kwiatkowskiej-Viatteau oraz polska i rosyjska literatura „łagierna”, a wśród nich: Inny świat Herlinga-Grudzińskiego i książki Sołżenicyna oraz o Sołżenicynie. Duży zbiór stanowią książki dotyczące II wojny światowej, w tym również działań 2. Korpusu. Wśród nich niezwykle rzadka broszura Auberona Herberta – wielkiego przyjaciela Polaków – „British democrats! You have a duty to the Poles!” z 1945 roku, z dedykacją „To my friend Józio Czapski”. Ze wspomnień i pamiętników wojennych czytane i natychmiast komentowane na marginesach były wspomnienia Stanisława Kopańskiego Wspomnienia wojenne 1939-1946, w których Czapski podkreślił opis powstania warszawskiego i relację o rządzie emigracyjnym.
Ogromna większość podarowanych książek nosi znaki własności Józefa bądź Marii Czapskich. Są to głównie podpisy, czasem dedykacje, prawie zawsze notatki i uwagi na marginesach; w kilkudziesięciu książkach – rysunki. Marginalia są trojakiego rodzaju. Najczęściej są to podkreślenia w tekście oraz zanotowane na ostatniej stronie numery odnośnych stron. W wielu wypadkach występują komentarze do przeczytanego tekstu, mniejsze lub większe, które znacznie wykraczają poza tekst na stronie książki i zajmują kilka sąsiednich stron. Czasem Czapski poprawiał czytany tekst; dotyczy to głównie własnych wspomnień lub artykułów malarza, czasem również tekstów obcych. We wszystkich wypadkach notatki w tekście są efektem uważnej lektury. Uwagi na okładkach i kartach tytułowych są często źródłem drobnych informacji, które wzbogacają naszą wiedzę o Czapskim. Na Fin de partie Samuela Becketta, Józef Czapski napisał: „widziałem 11 lat temu i teraz w Théâtre Alpha, 4/VII 1968”. W innym miejscu, na karcie tytułowej La Pierre d’Achoppement Mauriaca, Maria Czapska zanotowała: „2 IV 51 czwartek. Wyjazd Józia do Stanów via Londyn. Daje mi tę książkę przed wyjazdem”. Szkice i rysunki w książkach są znacznie skromniejsze niż te, które umieszczał w dzienniku; stan wielu książek, brak okładek, wyklejek, fragmentów stron może sugerować, że najcenniejsze rysunki, najpełniejsze czy najdojrzalsze Czapski wycinał lub wyrywał z książek i wklejał do kajetów. Można jednak zaryzykować twierdzenie, że książki z biblioteki Czapskiego, dzięki zawartym w nich notatkom, są fizycznym przedłużeniem i dopełnieniem dzienników. I rodzajem intelektualnej autobiografii.