Zadanie “Skazana nauka. Powstańcy styczniowi – profesorowie, naukowcy na zesłaniu” ma na celu naukowe opracowanie zbiorów znajdujących się w “Naukowej Kolekcji Zoologicznej” Muzeum i Instytutu Zoologii PAN dotyczących kolekcji Benedykta Dybowskiego.
Skazana nauka. Powstańcy styczniowi – profesorowie, naukowcy na zesłaniu
*****
W tym roku mija 160. rocznica wybuchu powstania styczniowego – polskiego zrywu niepodległościowego przeciwko Imperium Rosyjskiemu. 22 stycznia 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy wydał Manifest, który ogłosił wybuch powstania, uwłaszczenie chłopów oraz zniesienie pańszczyzny.
Po upadku powstania styczniowego wzmogła się fala represji władz rosyjskich wobec Polaków. W latach 1860–1868 zdecydowana większość z 20 000 osób została wysłana na obszar Syberii Wschodniej.
Benedykt Dybowski (1833–1930). Archiwum MiIZ PAN.
Benedykt Dybowski jest postacią symboliczną zarówno jako naukowiec, przyrodnik, ale również jako patriota. Los sprawił, że obie pasje wielkiego uczonego, miłość do ojczyzny i przyrody, splatały się i trwały nierozerwalnie przez 97 lat niezwykle bogatego i aktywnego życia.
*****
Władysław Taczanowski (1819–1890). Archiwum MiIZ PAN.
Dybowski zaledwie dwa lata przebywał w Warszawie (1862–1864), gdzie był profesorem Katedry Zoologii w Szkole Głównej. Zaprzyjaźnił się wówczas z Władysławem Taczanowskim, kustoszem Gabinetu Zoologicznego. Gabinet pełnił rolę pracowni naukowej i jednocześnie muzeum zoologicznego podległego Dybowskiemu, którego kariera profesora uniwersyteckiego została przerwana aresztowaniem 26 marca 1864 roku, więzieniem w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i w końcu zesłaniem na Syberię połączonym ze skazaniem na katorgę.
*****
Kolekcja kręgowców warszawskiego Gabinetu Zoologicznego. (4a) Suhak, w którym B. Dybowski ukrył dokumenty z powstania styczniowego.
W swoich pamiętnikach Benedykt Dybowski przedstawił dwa wydarzenia, które miały miejsce tuż przed jego aresztowaniem w 1864 roku: w wypchanym okazie suhaka (antylopa występująca na stepach Mongolii) ukrył tajne dokumenty dotyczące powstania styczniowego, a w spreparowanej czapli zaszył pieczęć powstańczą.
*****
Zdjęcia rentgenowskie „czapli Dybowskiego”. Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
Z relacji Dybowskiego wynika, że dokumenty i pieczęć zostały wyjęte z eksponatów, jednak okaz czapli został zbadany (prześwietlony promieniami rentgena), głównie w celu potwierdzenia możliwości wykorzystania go do ukrycia pieczęci. Technika preparacji okazów naukowych w XIX wieku opierała się na konstruowaniu metalowych stelaży i oraz obszywaniu ich skórą, co umożliwiało przygotowywanie skrytek w eksponatach muzealnych.
*****
Od lewej: Antoni Waga (1799–1890), Konstanty Branicki (1824–1884), Władysław Taczanowski (1819–1890). Archiwum MiIZ PAN.
Władysław Taczanowski współpracował z rodziną Branickich, której członkowie byli hojnymi mecenasami Gabinetu, a także pośredniczyli w wymianie materiałów z najważniejszymi placówkami przyrodniczymi w Europie. Za pozyskane okazy zesłańcy dostawali pieniądze, które pozwalały im przeżyć, a jednocześnie prowadzić badania naukowe. Dzięki temu Dybowski i jego współpracownicy mieli decydujący wkład w opracowanie licznych maszynopisów prac naukowych wydawanych w najlepszych czasopismach europejskich.
*****
Benedykt Dybowski (drugi od prawej) i Wiktor Godlewski (pierwszy od lewej) podczas pomiarów na jeziorze Bajkał (Tygodnik Ilustrowany, 1884, nr 59; zbiory Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Łódzkiego)
Po krótkim pobycie w Irkucku Benedykt Dybowski i Wiktor Godlewski osiedlili się w Kułtuku nad jeziorem Bajkał, gdzie pracowali do roku 1873 i osiągnęli rewelacyjne wyniki. Wykazali 120 gatunków skorupiaków, obunogów (Amphipoda), z których tylko 5 było dotychczas znanych.
*****
Benedykt Dybowski w czasie badań zimowych Jeziora Bajkał. Archiwum MiIZ PAN.
Z listu Władysława Taczanowskiego do Konstantego Branickiego, 13 VI 1869, Warszawa:
[…] Dotąd w Gabinecie zupełna stagnacja. Najpierw ma nadejść przesyłka znad Bajkału obejmująca zimowe plony. […] Lada dzień przybycia tego transportu oczekuję. Wiosenne zdobycze z tego kraju będą bardzo ważne. Ryby bajkalskie, raczki, mianowicie ma być niezliczona ilość gatunków, prawie codziennie nowe się łowią, niektóre mają być bardzo ozdobne, idzie tylko Dybowskiemu o zachowanie kolorów i w tym celu robi próby przechowywania w rozmaitych płynach. Spodziewam się także dobrej kolekcji jaj, między którymi powinny być gatunki przedtem nie znajdowane […].
*****
Wiktor Ignacy Godlewski (1831–1900). Archiwum MiIZ PAN.
W 1863 roku został aresztowany za udział w powstaniu styczniowym i skazany na 12 lat katorgi w kopalniach w Daurii. W 1864 roku przybył do Irkucka, gdzie został skierowany do kopalni w Pietrowsku Zabajkalskim. Rok później trafił do obozu karnego w Siwakowej. W 1866 roku razem z Dybowskim i innymi zesłańcami został przeniesiony do Darasunia.
*****
Michał Jankowski (1842–1912).
Za udział w powstaniu styczniowym został w 1864 roku zesłany do kopalń nerczyńskich. Na Syberii, w Siwakowej poznał Benedykta Dybowskiego, pod wpływem którego rozpoczął badania przyrodnicze. W 1868 roku został zwolniony od robót przymusowych z nakazem osiedlenia w Daurii. W latach 1872–1874 uczestniczył razem z Dybowskim i Godlewskim w wyprawie wzdłuż rzek Amur, Ussuri i wybrzeży Morza Japońskiego. W 1874 roku odłączył się od wyprawy i osiedlił na wyspie Askold, gdzie objął stanowisko zarządcy kopalni złota.
*****
Karty katalogowe kolekcji ryb z warszawskiego Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego.
Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
*****
Karty katalogowe kolekcji ptaków z Muzeum Zoologicznego hr. Branickich we Frascati.
Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
Zbiory gromadzone przez ponad 100 lat umożliwiły powołanie w 1919 roku Narodowego Muzeum Przyrodniczego (następnie Państwowego Muzeum Zoologicznego), które przejęło zbiory Gabinetu Zoologicznego i Muzeum Branickich. Te niezwykle bogate kolekcje obecnie zdeponowane są w Naukowej Kolekcji Zoologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN.
*****
Gąbka bajkalska, Spongia baikalensis Pallas, 1776, zebrana przez B. Dybowskiego i W. Godlewskiego. Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
Zbiory syberyjskie w Naukowej Kolekcji Zoologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN.
Władysław Taczanowski w liście z 3 lutego 1871 roku, pisanym do Konstantego Branickiego, zachwyca się bogactwem fauny syberyjskiej. Pośród licznych gatunków rzadkich ptaków, ryb, kiełży z rodzaju Gammarus oraz owadów znajduje się „pyszny okaz gąbki bajkalskiej”. Okaz ten przetrwał w zbiorach NKZ MiIZ PAN do dnia dzisiejszego, jest to gatunek opisany w 1776 roku przez Pallasa jako Spongia baikalensis Pallas, 1776. W 1880 roku Benedykt Dybowski utworzył rodzaj Lubomirskia, do którego przeniósł gatunek opisany przez Pallasa, stąd aktualna nazwa Lubomirskia baikalensis (Pallas, 1776).
*****
Ukwiał z rodzaju Actinia Linnaeus, 1767, zebrany przez B. Dybowskiego w 1869 roku. Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
Jedyny okaz koralowca ze zbiorów syberyjskich (obecnie w Naukowej Kolekcji Zoologicznej MiIZ PAN), który przetrwał do dnia dzisiejszego, pochodzi z Morza Japońskiego, zapewne ze wschodniego wybrzeża Rosji.
*****
Kiełż Gammarus grubii, Dybowski 1874, z jeziora Bajkał, zebrany i opisany jako nowy dla nauki przez B. Dybowskiego. Pracownia Muzeum Zoologiczne MiIZ PAN.
W zbiorach NKZ MiIZ PAN znajduje się 107 okazów skorupiaków zebranych przez Benedykta Dybowskiego nad Bajkałem, nieliczne okazy pochodzą z Kamczatki i Morza Japońskiego. Do najciekawszych okazów należą typy opisowe Gammarus grubii, Dybowski 1874, kiełże zebrane przez Dybowskiego w Bajkale. W ramach projektów digitalizacji zbiorów prowadzone są prace dokumentacyjne, m.in. pozyskiwanie skanów z wykorzystaniem mikrotomografii komputerowej, umożliwiających badania bezinwazyjne modeli 3D. Przykładem jest skan okazu Gammarus sophianosii Dybowski, 1874 (Syberia Bajkał Dybowski B.), który można oglądać jako animację 3D: https://youtu.be/bfSCzn6oyZM
*****
Attus viduus (Kulczyński) [Kułtuk, syntype].
Kolekcja pajęczaków zawiera 899 okazów zebranych w latach 1864–1885 przez zesłańców syberyjskich (B. Dybowski, W. Godlewski), a także towarzyszy syberyjskich ekspedycji (M. Przewalski) i niezależnych podróżników (K. Podhorski). Poza pająkami (Araneae) w zbiorach znajdują się również kosarze Opiliones (4 gatunki) i roztocza (1 gatunek).
*****
Chrząszcz z rodziny kózkowatych, Neodorcadion carinatum involvens Fisch.
W zasobach NKZ MiIZ PAN znajdują się zbiory chrząszczy Szymona Tenenbauma (1892–1941). Wśród blisko 250 000 okazów zdeponowanych w tej kolekcji znajduje się 945 chrząszczy zebranych przez Benedykta Dybowskiego i jego współtowarzyszy w czasie ich pobytu na Syberii. Materiał ten reprezentuje 36 rodzin i obejmuje 440 nazw gatunkowych, podgatunkowych i infrasubspecyficznych.
*****
Małż Pecten yessoensis Jey zebrany przez B. Dybowskiego w rzece Amur.
W zasobach NKZ MiIZ PAN znajduje się zbiór mięczaków Benedykta Dybowskiego obejmujący ponad 4 500 okazów ślimaków i małży. W przeważającej mierze materiały zostały pozyskane przez Dybowskiego i jego współpracownika Wiktora Godlewskiego podczas badań prowadzonych na jeziorze Bajkał w latach 1868–1872 i 1876–1877. Materiały tych dwóch przyrodników obejmują także mięczaki zebrane m.in. podczas podróży wzdłuż rzek Onon, Arguń, Amur i Ussuri w okresie 1869–1873. Na uwagę zasługują także materiały Dybowskiego z Kamczatki i Wyspy Beringa z lat 1878–1883.
*****
Parabramis pekinensis (Basilewsky, 1855), okaz ryby złowionej przez B. Dybowskiego w 1869 roku w jeziorze Chanka.
Naukowa Kolekcja Zoologiczna MiIZ PAN zawiera zbiór 123 okazów ryb zebranych przez Benedykta Dybowskiego i jego współtowarzyszy w czasie ich pobytu na Syberii. Materiał ten reprezentuje 16 rodzin i obejmuje 34 gatunki i podgatunki. Wśród nich znajdują się jedne z najcenniejszych okazów – typy deskrypcyjne gatunków opisanych przez Benedykta Dybowskiego i austriackiego zoologa, Franza Steindachnera (1834–1919).
*****
Hebius vibakari (Boie, 1826), wąż złowiony przez Benedykta Dybowskiego w 1869 roku w Posjet.
Baza danych gadów z kolekcji Benedykta Dybowskiego obejmuje informacje o 18 okazach. Większość z nich została zebrana przez Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego w dwóch miejscowościach: Kułtuk i Possiet położonych w Rosji.
*****
Głuszec syberyjski, podgatunek Tetrao urogalloides kamtschaticus Kittlitz, 1858. Okaz zebrany przez B. Dybowskiego w czasie pobytu na Kamczatce.
Największy zbiór danych o materiałach syberyjskich przechowywanych w NKZ MiIZ PAN dotyczy kolekcji ptaków, która zawiera ponad 3000 okazów, w tym jaja, gniazda, skórki i okazy wypchane. Najcenniejszymi eksponatami są typy deskrypcyjne (86) oraz okazy reprezentujące gatunki rzadkie lub zagrożone wyginięciem, jak np. żuraw białogłowy Grus monacha Temminck, 1835 czy ibis czubaty Nipponia nippon Temminck, 1835.
*****
Cyanopolius cyanus (Pallas, 1776) [Syberia, Dauria 1867 Dybowski B., Parvex A.].
*****
Sitta uralensis Gloger, 1834 [Dauria-Darasuń 27.11.1865 Dybowski B., Parvex A.].
*****
Pinicola enucleator kamtschatensis Dybowski, 1883 [Rosja Kamczatka, Machoura Dybowski B].
*****
Okaz jelenia Dybowskiego opisany przez Władysława Taczanowskiego w 1876 roku jako Cervus dybowskii (Cervus nippon mantchuricus Swinhoe, 1864).
Zbiory NKZ MiIZ PAN zawierają 57 okazów zebranych głównie w okolicach jeziora Bajkał w latach 1867–1872 i 1876–1877, a także na Kamczatce i Półwyspie Czukockim. Większość okazów to głównie przedstawiciele drobnych ssaków należących m.in. do takich rodzin jak wiewiórkowate, chomikowate, szczekuszkowate i kretowate.
*****
Dofinansowano ze środków Biura „Niepodległa” w ramach Programu Dotacyjnego „Powstanie Styczniowe 1863- 1864″
